"Мен қазақпын,сол скиф..."дөңгелек үстелі(Ахмет Байтұрсыновтың 150 жылдығына)

"Мен қазақпын,сол скиф..."дөңгелек үстелі(Ахмет Байтұрсыновтың 150 жылдығына)

1 жүргізуші:

Ахмет Байтұрсынов (қаз. Ахмет Байтұрсынұлы; 16 Қаңтар (28) Қаңтар 1872, Торғай облысы — 8 желтоқсан 1937, Алматы)-қазақ ағартушысы, лингвист-ғалым, әдебиеттанушы, түркітанушы, ақын және аудармашы, қоғам қайраткері және саяси публицист. Алаш партиясының мүшесі (1937 жылы қуғын-сүргінге ұшыраған). Қазақстанда "Ұлт ұстазы" ("Учитель нации") ретінде құрметке ие.Байтұрсынұлы тамаша әдебиетші, педагог, лингвист болған. Ол араб графикасы негізінде Қазақ жазуын реформалап, оны шетелде тұратын миллиондаған қазақтарға пайдалануға мүмкіндік берді. 1912 жылы Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тілінде қолданылмайтын барлық таза араб әріптерін алып тастап, қазақ тіліне тән әріптерді қосты. "Жаңа Емле" ("Новая орфография") деп аталған жаңа әліпбиді әлі күнге дейін Қытайда, Ауғанстанда, Иранда тұратын қазақтар қолданады. 1872 жылы 28 қаңтарда дүниеге келген. Арғын тайпасының Шақшақ руынан шыққан. Ахмет он үш жаста болғанда, оларға полковник Яковлев бастаған полиция қызметкерлері келіп, погром ұйымдастырды, Ахмет Байтұрсыновтың әкесі Шошақұлы мен Ахметтің үш ағасы қорлауға шыдамады және полковникті ұрды. Бұл үшін олар Сібірге 15 жылға жіберілді. Ахмет Байтұрсынұлы ауыл молдасынан сауат ашқан. Туыстары оны Торғай қаласындағы екі сыныптық орыс-қазақ училищесіне береді. Оны бітіргеннен кейін Ахмет Байтұрсынұлы білімін жалғастыру үшін Орынборға барып, ағартушы Ыбырай Алтынсарин негізін қалаған төрт жылдық мұғалімдер мектебіне оқуға түседі. Орынборда ол үлкен қаржылық қиындықтарға тап болды, бірақ 1895 жылы мектепті бітірді.

2 жүргізуші:

1895-1909 жылдары Ақтөбе, Қостанай және Қарқаралы уездерінің ауылдық болыстық училищелерінде сабақ берді.

Қостанай уезіндегі жұмыс кезінде Ахмет Байтұрсынұлы орманшының үйінде тұрып, оның қызы Александра Ивановнаға ғашық болған. Олар үйленді. Олардың некесі Қостанайда мұсылман болған және ол өзінің аты-жөнін өзгертіп, Бадрисафа Мұхаметсадықызы Байтұрсынова деп аталды. Олар Қостанайда тұрып, орыс-қазақ мектебінде мұғалім болып жұмыс істеді. Келесі жылы Омбыға, кейін Қарқаралыға көшіп, онда 1909 жылға дейін тұрды. Бірақ олардың балалары болмады.

1905 жылы саяси қызметке белсене араласады. Қазақтардан жерді экспроприациялауды тоқтату, қоныс аударушылар легін тоқтату, халық земстволарын құру талаптары мәлімденген "Қарқаралы петициясының" авторларының бірі. 1907 жылы ол патша әкімшілігін сынағаны үшін алғаш рет түрмеге қамалды, ал 1909 жылы Байтұрсынұлы екінші рет сотсыз 8 айға Семей түрмесіне қамалды. 1910 жылы ол екі жыл бойы дала өлкесінде, Жетісу және Торғай облыстарында тұруға тыйым салынды. Осы уақыттан бастап 1917 жылға дейін Орынборда полицияның қадағалауымен тұрды.

1913 жылы Байтұрсынұлы Бірінші Мемлекеттік Думаның бұрынғы депутаты Әлихан Бөкейхановпен және ақын әрі жазушы Міржақып Дулатовпен бірге Орынборда "Қазақ"газетін ашады. 1914 жылы нөмірлердің бірінде жергілікті билікті сынағаны үшін үлкен сомаға айыппұл салынды, Байтұрсынұлы газетті құтқару үшін айыппұлды ауыстыру ретінде үш айлық қамауға алуға келісті. Газеттің жазылушылары арасында қаражат жинағаннан кейін босатылды .

3 жүргізуші:

"Қазақ" газетінен үзінді

"Өз дербестігімізді сақтап қалу үшін біз барлық күш-жігерімізбен және құралдарымызбен ағартушылық пен ортақ мәдениетке ұмтылуымыз қажет, ол үшін біз ана тіліндегі әдебиетті дамытумен айналысуымыз қажет. Өз тілінде сөйлейтін және өз әдебиеті бар адамдар ғана тәуелсіз өмір сүруге құқылы екенін ешқашан ұмытпауымыз керек...".

Газет 5 жылға созылды-1918 жылдың күзіне дейін. Осы уақыт ішінде ол басты ұлттық қоғамдық-саяси және ғылыми-әдеби басылымға айналды.

1917 жылы Орынборда өткен екі жалпы теңіз съезінде "Алаш" Қазақ партиясын құруға қатысып, Алаш-Орда үкіметінің ұйымдастырушылары мен жетекшілерінің бірі болды. 1917 жылдың соңында Құрылтай жиналысына № 1 (Алаш) тізім бойынша Торғай сайлау округінен сайланды . БОАК-тың 1919 жылғы 4 сәуірдегі қаулысына сәйкес рақымшылық жасалды. Осыдан кейін ол Кеңес өкіметінің жағына өтті. Сонымен қатар, Ахмет Байтұрсынұлы большевиктер Коммунистік партиясының (БКП) мүшесі болды. 1919 жылдан — Кирревком, ағарту халық комиссары, БОАК, КазЦИК мүшесі.

3 жүргізуші:

1929 жылдың маусым айында оған саяси қызметін еске түсірді, оны НКВД органдары тұтқындады, Қызыл-ордада түрмеде отырды, патша заманындағыдай тағы да Міржақып Дулатовпен бірге Архангельск облысына жер аударылды, Бадрисафтың әйелі Мұхамедсадыққызы (мұсылмандықты қабылдағанға дейін — Александра Ивановна) және Шолпанның асырап алған қызы Томскке жіберілді. 1934 жылы Қызыл Крест комиссиясында жұмыс істеген Е.Пешкованың (Максим Горькийдің әйелі) өтініші бойынша Ахмет Байтұрсынұлы босатылды. Сол кезде ол отбасымен (үш баланы асырап алған) Алматыға оралып, кейін оның мұражай-үйі болған үйде тұрған. 1937 жылдың қазан айында Ахмет Байтұрсынұлы қайтадан тұтқындалып, екі айдан соң, 8 желтоқсанда НКВД үштігінің үкімімен "халық жауы" ретінде атылады.

1988 жылы Ахмет Байтұрсынұлы ақталды.

Ахмет Байтұрсынұлы Республиканың академиялық орталығын басқарды,қазақ халқы тарихындағы тұңғыш мемлекеттік университеттің филология профессоры болды. Байтұрсынұлы Ана тілі бойынша оқу құралдарын, ликбез жүйесіне арналған оқулықтарды, 1920 жылдары бірнеше басылымнан шыққан суретті кітапшаны құрастырады.Араб жазуы дауысты дыбыссыз қолданылған кезде түркі тілдері үшін белгілі бір қолайсыздықтар тудырды. Ахмет Байтұрсынұлы араб әліпбиін реформалау жобасын ұсынды. Оның идеясы әр сөзде алдыңғы немесе артқы қатардың белгісін нотадағы скрипка немесе басс кілтіне ұқсас белгіні қосу арқылы белгілеу болды, бұл дауысты дыбыстар үшін жаңадан енгізілген белгілердің санын едәуір үнемдеді және араб графикасымен үйлеседі. "КСРО түрік жазбаларындағы графикалық революцияның негізгі формалары" атты мақаласында атақты лингвист, сага профессоры Е.Д. Поливанов бұл жобаны "данышпан"деп атады. "Күмән жоқ, — деп жазды Поливанов, — егер қазақ жазуы туралы мәселе..." уақыт пен кеңістіктен тыс " шешілуі мүмкін болса — көрші халықтардың графикасымен санасу қажеттілігінсіз (тіпті графикалық тәсілдерді интернационалдандыру міндеттерінен тыс), онда қазақ тілі... мектеп "1924 жылғы орфографиямен "қанағаттануы мүмкін".

4 жүргізуші:

Бірақ Байтұрсынұлының жобасы орындалмады, КСРО-да түркі тілдерінің латындандырылуы (1928) және кириллизациясы (1940) басталды.Ахмет Байтұрсынұлы қазақ әдебиеті мен жазуының дамуына үлкен үлес қосты. Атап айтқанда, 1909 және 1911 жылдары шыққан "Қырық мысал" және "Маса" жинақтарына енген оның ертегілері ең танымал. Байтұрсынұлы қазақ ауызша халық шығармашылығының үлгілерін жинау және басып шығару бойынша үлкен жұмыс атқарды. Ол 1923 жылы жарық көрген "Ер Саин" поэмасына кіріспе мақала мен түсініктеме жазып, "23 жоқтау" (1926) және "Әдебиеттану" (1926) кітаптарын шығарды. Ахмет Байтұрсынұлы 1926 жылы жарық көрген "түркі тілдеріндегі терминология туралы" тезистері қазақ балаларын ана тіліне оқытуға арналған бірқатар оқулықтар жазды. Олардың ішінде:" оқу құралы "(1912)," тіл бойынша Оқу құралы "(1914)," Әліппе "(1924)," Жаңа әліппе "(1926-1928) және" Баяншы " әдістемелік құралы (1926)

1 оқырман: "("Маса" әңгімесінен үзінді)

Байтұрсыновтың "Қырық мысал" атты алғашқы кітабы 1909 жылы жарық көрді. Онда автор Ресейдің отарлау саясатын, озбырлықты, биліктің зорлық-зомбылығын бұзады. Эзоп, Лафонтен, Крылов және Абай ертегілерінің дәстүрлі сюжеттерін негізге ала отырып, ертегі жанры ұлттық ерекшеліктерге ие болған бірқатар бірегей туындылар жасады. Азаматтық идея-Байтұрсыновтың арманы "Маса" ("Маса", 1911) — халықты білім мен еңбексүйгіштікке баулу, өнерді дамытуға, мәдениетті арттыруға ықпал ету. Ақын надандықтан, немқұрайдылықтан және немқұрайдылықтан арылуға шақырады. Абайдың ағартушылық және сыни дәстүрлерін жалғастыра және дамыта отырып, Байтұрсынов қазақ әдебиетін жаңа деңгейге көтерді.

2 оқырман: